تغذیه و برنامه غذایی

.

.

.

نویسنده: مهندس مهدی صمدانی

به‌روز رسانی: تیر ۱۳۹۹

.

در این مقاله می‌خوانیم:

• اهمیت تغذیه صحیح
• نیاز به برنامه جداگانه
• تهیه برنامه غذایی
• غذا خوردن را برای بیمار آسان کنید
• امکان بروز سوء تغذیه را کاهش دهید
• دوران استقلال بیمار را طولانی کنید

از ابتلای پدر بزرگ به بیماری آلزایمر چند سال می‌گذشت.  احمد از کاهش وزن بی‌رویه وی که به تازگی شروع شده بود نگران بود. پدر بزرگ سر میز حاضر میشد، ولی به‌جز سوپ ساده، ماست، و بستنی، از غذای خوشمزه‌ای که مادر بزرگ پخته بود میل نمی‌کرد. وزن پدر بزرگ در یک ماه گذشته ۵ کیلو کم شده بود. همه اعضای خانواده نگران تغذیه پدر بزرگ بودند ولی ملاقات با پزشک معالج و آزمایش های متعدد مشکل را حل نکرد.

.

.اهمیت تغذیه صحیح

متاسفانه هنوز درمان موثری برای جلوگیری از پیشروی بسیاری از انواع دمانس شناخته نشده است. ولی مراقبت‌کننده می‌تواند با تهیه و اجرای برنامه صحیح تغذیه، با توجه به پیشرفت بیماری و متناسب با توانایی‌های ذهنی وحرکتی  بیمار،  به سلامت و بهبود کیفیت زندگی وی، کمک نماید. 

تغذیه نادرست و کاهش وزن موجب بروز مشکلات پزشکی و سلامتی بیشماری می‌شود که اکثراً با اقدام به‌موقع، قابل جبران می‌باشند. عللی که باعث کاهش وزن در بیماران مبتلا به دمانس می‌شوند بسیار زیاد و در بیشتر موارد ناشناخته‌اند. کاهش اشتها، افزایش فعالیت، و در مراحل آخر بیماری، تغییرات رفتاری و حرکتی، موانعی بر سر راه رسیدن مواد مغذی کافی به بیماران است وباعث می‌شود بین ۲۰ تا ۴۰ در صد  آنها به این عارضه دچار شوند. 

نیاز به برنامه جداگانه

در ابتدای راه، بیمار ممکن است به آسانی بتواند همگام با سایر افراد منزل، در ساعات مقرر، غذایش را بخورد.  ولی با پیشروی بیماری و از دست رفتن توانایی‌های فکری و فیزیکی، تغذیه بیمار، نوع غذا و زمان صرف آن، در اکثر موارد نیاز به برنامه‌ریزی جداگانه دارد. وی ممکن است نتواند هنگامی که دیگر اعضای خانواده بر سر میز غذا حاضر می شوند به جمع آنها به پیوندد.  

• با پیشرفت بیماری، خوردن و آشامیدن بیمار ممکن است با مشکلات فراوانی روبرو شود. از دست رفتن هماهنگی حرکات فیزیکی با آنچه که بیمار فکر می‌کند و می‌خواهد به آن عمل کند، باعث می‌شود بیمار برای خوردن و آشامیدن به وقت بیشتری نیاز داشته باشد، سردرگم شود، و به کمک مراقبت‌کننده نیاز پیدا کند.
• تنوع غذای سر میز، لوازم و وسایل مصرف آن، نحوه به کار بردن هر یک از آنها، تعداد افراد حاضر سر میز، سر و صدای تلویزیون، و امثال آن برای بیمار تولید سردرگمی و اضطراب می‌کند. وی ممکن است از خوردن دست بکشد، بیش از معمول ریخت و پاش کند، یا پرخاشگری نماید.

تهیه برنامه غذایی  

مطالعات علمی زیادی نشان داده‌اند که بهترین رژیم غذایی برای عملکرد ذهنی، رژیم‌های غذایی مدیترانه‌ای است. این رژیم‌ها حاوی میوه و سبزیجات (عموما آب پز شده)، غذاهای دریایی، غلات و حبوبات است.

مهم‌ترین اصل در تغذیه صحیح بیمار، همچون افراد سالم، داشتن برنامه متعادل و کامل غذایی است. بدین معنی که باید از تمامی اجزای هرم غذایی به اندازه کافی در برنامه روزانه و هفتگی بیمار گنجانده شود (شکل شماره ۱ و ۲).

شکل شماره ۱

.درشکل شماره ۱ ، اندازه هر یک از گروه‌های غذایی، نمایانگر سهم نسبی آن مواد در یک برنامه متعادل غذایی است. مثلاً از حبوبات و سبزیجات باید بیشتر از مواد پروتئینی استفاده کنید.

<.

شکل شماره ۲

در شکل شماره ۲ که هرم غذایی نام دارد، گروه‌های مختلف مواد غذایی و سهم نسبی آنها در یک برنامه غذایی متعادل نشان داده شده است. موادی که در پایین هرم قرار دارند سهم بیشتری در برنامه غذایی متعادل دارند. هر چه به طرف راس هرم نزدیک می‌شویم، باید مقدار کمتری از آن مواد در برنامه غذایی بگنجانیم.

.

.

سوء تغذیه، مشکلات و بیماری‌های دیگری از جمله چاقی یا لاغری مفرط،  یبوست، تشدید دیابت و امراض قلبی، و غیره را به دنبال می‌آورد. برای تنظیم برنامه غذایی متعادل و کامل به نکات زیر توجه کنید:

• از سبزیجات مانند هویج، گل کلم، کدو، گوجه، از میوه‌جات فصل، از حبوبات مانند نخود، لوبیا، عدس، همچنین از لبنیات کم چرب و پروتئین کم چرب مانند مرغ و ماهی در برنامه‌ی غذایی روزانه و هفتگی بیمار استفاده کنید.
• از دانه‌های روغنی مانند بادام و گردو و تخمه‌های کم نمک به عنوان تنقلات استفاده کنید.
• در خوردن چربی‌های سنگین و اشباع شده مانند کره و روغن حیوانی، روغن نباتی، مارگارین، لبنیات پرچرب و گوشت‌های پرچرب، رعایت اعتدال را بنمایید.
• از مصرف شکر، نوشابه و شیرینی که حاوی مواد قندی و تهی از ویتامین‌ها و مواد مغذی هستند، در حد امکان پرهیز کنید.
• در مصرف نمک امساک کنید و نمکدان را از روی میز بردارید تا بیمار بی‌رویه از آن استفاده نکند.
• از مصرف مایعات، حد‌اقل ۶ تا ۸ لیوان در روز، توسط بیمار غافل نشوید و بدینوسیله از مسایل مربوط به کم آبی بدن از جمله یبوست، عفونت مجاری ادرار و مشابه آنها در حد امکان جلوگیری کنید. منتظر درخواست بیمار نباشید، چون در سنین بالا، احساس تشنگی بسیار دیرتر از نیاز بدن بوجود میاید.
• مقدار غذا و آشامیدنی بیماران با توجه به فصل (گرما و سرما)، فعالیت روزانه، وزن بیمار، و سوخت‌وساز داخلی بدن آنها متفاوت است. درصورت نیاز با متخصص تغذیه مشورت کنید.
• از خود درمانی و مصرف ویتامین‌ها و مکمل‌ها بدون مشورت با پزشک خودداری کنید. مصرف بسیاری از مولتی ویتامین‌ها و مکمل‌ها تاثیر ثابت شده‌ای بر روی سیر بیماری دمانس ندارند. مصرف بی‌رویه آنها می‌تواند بر سلامت هر کسی تاثیر منفی بگذارد.

.

غذا خوردن را برای بیمار آسان کنید

با پیشروی بیماری و بروز عوارض ناهماهنگی فیزیکی و فکری، بیمار نیاز به مراقبت بیشتری دارد. وی ممکن است قاشق غذا را پر کند ولی در گذاشتن آن در دهان معطل بماند. همچنین تنوع غذاهای روی میز و طریقه مصرف آن، ترشی‌ها و ادویه متنوع، باعث سردرگمی بیمار می‌شود.

• چیدمان میز را آسان کنید. مثلاً شیشه‌های ادویه و سس و نمک و فلفل را از روی میز بردارید. اول سالاد یا سوپ بیمار را به او بدهید و سپس غذای اصلی را سر میز بیاورید.
• در ابتدای بیماری، حضور تمام ساکنین منزل سر میز ناهار و شرکت دادن بیمار در این برنامه بسیار پسندیده است. او می‌تواند از غذایی که برای همگان آماده شده است، استفاده کند.
• با پیشروی بیماری بایستی عواملی که باعث انحراف فکر بیمار از عمل خوردن و آشامیدن می‌شود، حذف شوند. مثلاً تلویزیون باید خاموش باشد، جمعیت پر سر و صدا سر میز حضور نداشته باشند و در صورت نیاز، بیمار غذای خود را فقط با حضور مراقبت‌کننده صرف کند.
• استفاده از قاشق و چنگال با پیشروی بیماری مشکل و در نهایت غیر ممکن می‌شود. در این دوران می‌توانید از غذاهایی که به صورت تکه‌های کوچک به اندازه یک لقمه آماده کرده‌اید، استفاده کنید. اگر بیمار تمایل دارد با دست غذا بخورد، چون برایش آسان‌تر است، بر او سخت نگیرید.
• از بشقاب و کاسه‌های رنگی با رنگ‌های متفاوت استفاده کنید به گونه‌ای که از یکدیگر متمایز باشند. غذای بیمار را در ظرفی که به رنگ دیگری به‌جز غذا است، سرو کنید.
• از ظرف دیواره‌دار و گود برای بیمار استفاده کنید تا وی آسان‌تر بتواند به کمک دیواره بشقاب، لقمه آماده شده را بردارد یا قاشق خود را پر کند.
• بشقاب بیمار را روی زیر بشقابی که نم کرده‌اید قرار دهید تا از سر خوردن و افتادن آن جلوگیری کنید.
• در صورتی که بیمار با مشکلات بلع روبرو است، در مورد امن بودن تغذیه از راه دهان، با متخصصین گفتار درمانی مشورت کنید. توضیحات بیشتر در مورد مشکلات بلع در مقاله خوردن و آشامیدن.

 امکان بروز سوء تغذیه را کاهش دهید

• غذای بیمار را خوب بپزید به طوری که مواد آن سفت نباشد و احتیاج به جویدن زیاد نداشته باشد. گوشت و مرغ و ماهی را به تکه‌های کوچک به اندازه یک لقمه تقسیم کنید.
• به مسایل بلع بیمار که با پیشرفت بیماری تشدید می‌شوند توجه دقیق داشته باشید. زمانی فرا می‌رسد که باید غذای بیمار را در وسایلی مانند مخلوط کن یا غذا‌ساز به صورت پوره در بیاورید.
• نسبت به کم شدن اشتها بی‌توجه نباشید تا بیمار به کاهش وزن بی‌رویه دچار نشود. با تهیه غذای مورد علاقه‌ی بیمار، وی را به خوردن کافی تشویق کنید. می‌توانید تعداد وعده‌های غذا را زیادتر و مقدار هر وعده را کمتر کنید.
• دلایل کم شدن اشتها را بررسی کنید و در رفع آن بکوشید. آیا بیمار از قالب نبودن دندان مصنوعی خود در زحمت است؟ آیا دچار یبوست است؟ آیا به عفونت مجاری ادرار دچار شده یا در اثر مصرف داروی جدید دچار کم اشتهایی شده است؟
• اگر مشکل کم اشتهایی بیمار ادامه پیدا کرد، به متخصص تغذیه و پزشک مراجعه کنید.

دوران استقلال بیمار را طولانی کنید

استقلال بیمار موجب اعتماد به نفس و اطمینان خاطر وی و همچنین، فراغت بیشتر مراقبت‌کننده می‌شود. به بیمار اجازه دهید خودش غذا بخورد هرچند که ریخت و پاش وی بیش از معمول باشد یا طریق صرف غذای وی از نظر شما ایده‌آل نباشد.

• از وسایل و لوازمی استفاده کنید که صرف غذا را برای بیمار آسان می‌کند. استفاده از بشقاب گود یا لبه دار برای وی آسان‌تر است همان‌طور که وی قاشق را راحت‌تر از چنگال به کار می‌برد. اگر می‌خواهد با دست غذا بخورد اشکالی ندارد.
• غذا را در حد امکان به‌صورت لقمه‌های کوچک یا ساندویچ گاز زدنی به بیمار بدهید. گوشت و ماهی و امثال آن را می توانید به اندازه لقمه‌های کوچک برای او آماده کنید.
• در دورانی که ریخت و پاش بیمار زیاد است می‌توانید از پیش‌بند بلندی استفاده کنید که لباس بیمار را از کثیف شدن حفظ کند. پایین این پیش‌بند را تا بزنید و بدوزید به طوری که کیسه‌ای در پایین پیش‌بند، برای جمع شدن موادی که می‌ریزد، ایجاد کرده باشید.
• سرو غذای بیمار را در محلی انجام دهید که نظافت و شستشوی زمین و میز آسان انجام شود.
• با بیمار به مهربانی و احترام برخورد کنید. او را سرزنش نکنید و از کلماتی که در مورد غذا خوردن کودکان استفاده می‌شود، پرهیز کنید.   (ویدیوی پیوست را ببینید)
• به بیمار سخت نگیرید. اگر میل به خوردن غذای به‌خصوصی ندارد او را مجبور به خوردن آن نکنید. اگر تمایل دارد همه روزه از یک یا دو نوع غذا میل کند، اشکالی ندارد. فقط باید اطمینان حاصل کنید که غذای صرف شده متعادل و کامل باشد.
• حتماً درجه حرارت غذا را کنترل کنید چون بیمار ممکن است از انجام این کار ناتوان باشد. بیمار را هول نکنید و اجازه دهید با حوصله غذای خود را میل کند.

مطالب این مقاله  جایگزین مشاوره شخصی و خصوصی خواننده با اشخاص ذی‌صلاح و متخصص در رشته حرفه‌ای ایشان از جمله پزشکان، روان‌شناسان، حقوقدانان، و سایر حرف مربوطه نیست. توصیه می‌شود همواره، برای هر مورد به‌خصوص که با آن روبرو هستید، با متخصص مربوطه مشورت نمایید.

مراجع و منابع

.

23. اسدي مهسان*, ن.ر., نبي پور ايرج, نقش فرآورده هاي غذايي دريايي در بيماري آلزايمر و ديگر اختلالات شناختي. طب جنوب, 1390. دوره  14(  شماره  4): p. از صفحه 274 تا صفحه 287.

98. وبسایت goftar.ir ؛ (n.d. )، اختلال بلع وبسایت گفتار، دریافت شده در تاریخ مرداد ۱۳۹۵ از وبسایت

http://www.ghoftar.ir/494

99. انجمن آلزایمر ایران؛ (n.d. )، تغذیه، دریافت شده در تاریخ مرداد ۱۳۹۵ از وبسایت

http://iranalz.ir/2016/02/13/%D8%AA%D8%BA%D8%B0%DB%8C%D9%87

100.  Alzheimer’s Association; (n.d.), Food, eating and Alzheimer’s, retrieved February 2015, from

http://www.alz.org/care/alzheimers-food-eating.asp

101.  ویکیپدیا فارسی ؛ (d. )، آسپیراسیون ریوی ، دریافت شده در تاریخ مرداد ۱۳۹۵ از وبسایت

 https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D8%B1%D9%85_%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C%DB%8C